Андрэй Федарэнка: цешуся, што мяне прачытаюць хоць пад прымусам, хоць па дыяганалі

Нядаўна пабачыла свет шостая кніга пісьменніка Андрэя Федарэнкі — аповесці і раман «Нічые». З гэтай нагоды ўжо амаль што класік беларускай літаратуры распавёў «Беларускім навінам» пасля чаго знікаюць амбіцыі скарыць сэрцы і сусвет, ці патрэбны Беларусі свой «Гары Потэр», на якія мовы варта перакладацца, разлічваючы на поспех у чытачоў. А таксама — кім насамрэч з’яўляюцца нобелеўскія лаўрэаты, і чым маладыя беларускія пісьменнікі адрозніваюцца ад старэйшых.

Андрэй Федарэнка нарадзіўся 17 студзеня 1964 года ў вёсцы Бярозаўка Мазырскага раёна Гомельскай вобласці. Скончыў Мазырскі палітэхнікум ў 1983 годзе, бібліятэчна-бібліяграфічны факультэт Мінскага інстытута культуры ў 1990 годзе. Працаваў мулярам, транспартным рабочым. З 1990 года працаваў загадчыкам аддзела навукі, культуры, грамадскага жыцця і публіцыстыкі часопіса «Полымя», цяпер — рэдактар аддзелу прозы часопіса «Маладосць». Аўтар кніг прозы «Гісторыя хваробы» (1989, 1990), «Смута» (1994), «Шчарбаты талер» (1999), «Тры талеры» (2000), «Афганская шкатулка» (2002). Сябра СП Беларусі з 1990 года, лаўрэат Літаратурнай прэміі імя Івана Мележа.

— На Захадзе, напрыклад, запушчаны адладжаны механізм, па якім кніга праходзіць доўгі і пакручасты шлях па маршруце пісьменніцкі стол — паліца чытача. На гэтым шляху многа пасрэднікаў — крытыкаў, менеджэраў, рэдактараў у выдавецтвах і СМІ. У нас, на жаль, гэты шлях вельмі кароткі, аднак, паліцай чытача ён часта і не сканчаецца, спыніўшыся на паліцы ў кнігарні. Чытач не атрымлівае інфармацыю, не мае магчымасці прачытаць пра новае выданне ў некалькіх часопісах і дзесятках газет, зацікавіцца і загарэцца. Што, як вы лічыце, патрэбна рабіць у беларускай кнігавыдавецкай і прамоўтэрскай справе, каб выдадзеныя творы былі заўважнымі і чыталіся не толькі абмежаванай аўдыторыяй?

— Скажу шчыра: не ведаю. Мне ў гэтым плане неяк пашэнціла, творы ўключаны ў школьныя і «ВНУ-шныя» праграмы, асноўныя або факультатыўныя, таму цешуся тым, што мяне прачытаюць хоць пад прымусам, хоць па дыяганалі...

— Або справа тут у вечным пытанні беларускай мовы, якую ніхто па-сапраўднаму не ведае і не разумее, і чытач твораў на ёй заўжды будзе рэдкі і збольшага ангажаваны ў мясцовае літаратурнае жыццё?

— Ну, канечне, у гэтым справа! Але і тут не ўсё безнадзейна. Так, мала хто ведае беларускую мову, затое ўсе — прынамсі, лічаць так — ведаюць мову расейскую. І гэтым грэх не карыстацца. Мне бачыцца плённым такі расклад: выдаць прыдатным, хай невялікім тыражом арыгінальны твор на роднай мове і ў выніку поспеху яго сярод «ангажаванага нацыянальнага чытача» перакласці на расейскую мову і пускаць у шырэйшы свет.

— Ці не хацелася б вам дзеля пашырэння аўдыторыі перакласці творы на англійскую мову? Калі б такое было ў планах, што менавіта вы б перакладалі — што падаецца вам цалкам «экспартным», цікавым і па-за Беларуссю?

— Я і перакладаўся некалі, у Нью-Йорку выходзіла апавяданне «Бляха», і ганарар заплацілі, у суме на тыя гады роўнай Дзяржпрэміі Беларусі (250 даляраў). Мае апавяданні ўвогуле ёсць у даволі многіх перакладах, на ангельскай, іспанскай, французскай, на нямецкай мовах, нават на туркменскай нядаўна, у гэтай справе для мяне няма ўжо навізны і я заўсёды, калі надараецца нейкая пранова, у першую чаргу цікаўлюся не тым, што менавіта маё бяруць, а «што я з гэтага буду мець».

— А калі браць пад разгляд нашу літаратуру наогул, то якія творы якіх пісьменнікаў, на вашу думку, маглі б набыць універсальнае значэнне? Ці нараджаўся ўжо ў Беларусі свой уласны прэтэндэнт на «нобеля» ў галіне літаратуры?

— Нобелеўскае лаўрэацтва ў галіне літаратуры ўжо даўно прысуджаецца не за мастацкую вартасць твора. Яно не паказчык сапраўднасці. Гэта як перамога на «Еўравізіі», ну, перамаглі беларусы, і што? Хто можа прыгадаць матыў песні той няшчаснай Ксені Сітнік?

— А ці чытаеце вы нобелеўскіх лаўрэатаў за апошнія гады? Вам гэта цікава?

— І не цікава, а па-другое, спрабаваў чытаць, і падалося мне, што ў нас у Беларусі пісьменнікаў такога ўзроўню — праз аднаго.

— Вось многія вас ведаюць наогул па творах для дзяцей («Шчарбаты талер» шмат для каго — адна з самых любімых кніжак падлеткавых гадоў), а вас гэта, мяркуючы па некаторых ранейшых выказваннях у прэсе, злуе і крыўдзіць. Няўжо крыўдна лічыцца ў тым ліку і «дзіцячым пісьменнікам»? Для нашых дзяцей не шмат хто і піша сваё, беларускае і цікавае.

— Дзякую за ацэнку «Талера», мне гэта дорага. Не, мяне зусім не крыўдзіць і не злуе найменне «дзіцячы пісьменнік» — я ж сябе ведаю лепш за астатніх, ведаю, што ў мяне напісана і што ў галаве. Проста мае «дарослыя» творы чамусьці вельмі доўга не выдаваліся. «Нічые» — першая «дарослая» кніжка пасля 16-цігадовага перапынку.

— Свайго «Гары Потэра», сучасны дзіцячы бэстсэлер, ніхто пакуль не напісаў!

— Не напісалі, таму што пакуль і не патрэбен нам ён, не «пакаціць» ён у нас. Бесталковы, у прынцыпе антымастацкі «Гары» (ствараемы калектывам аўтараў) таму так шпарка і крочыць па планеце, што пішацца ў адной далёкай Англіі, а не на чыіхсьці іншых радзімах. Калі ж яго пачынаюць падрабляць-дубліраваць, напрыклад, у Амерыцы ці ў Расіі — тыя падробкі яшчэ горшыя за арыгінал.

— А яшчэ вас называюць пісьменнікам-традыцыяналістам. І рэалістам. Ці можна наогул сёння, калі ўплыў постмадэрнізму такі магутны, калі ў ва ўсім улоўліваецца інтэртэкстуальнае, казаць пра чыстыя жанры, пра чыстыя накірункі і плыні?

— Ніякі я не традыцыяналіст. І не рэаліст. І не постмадэрніст. Я проста ведаю, што ў мяне ёсць мастацкі густ плюс начытанасць. І толькі з гэтага сыходжу, калі пішу, але ніяк не з чыстых ці брудных жанраў, накірункаў і плыняў...

— Ці падабаецца вам маладая генерацыя беларускіх пісьменнікаў — Альгерд Бахарэвіч як яе, бадай, самы яскравы прадстаўнік? Ці з лёгкасцю і разуменнем іх чытаеце? Складаецца ўражанне, што больш, скажам, сталыя пісьменнікі вельмі раздражняюцца, чытаючы моладзь, бо яна піша «плынню свядомасці», разбураючы каноны, адкінуўшы традыцыю? Ці адзначалі вы ў сабе падобнае раздражненне, калі чытаеш твор, і спыняеш сябе на думцы, што надта рэзка, што гэта «ніякая не літаратура», не так, як «нас калісьці вучылі»?

— Ну якія каноны разбурае той жа Альгерд Бахарэвіч? Піша крыху пад Набокава, што крыху нова (пакуль) для беларускай літаратуры, вось і ўсё «разбурэнне». І калі б мяне раздражняла падобная літаратура, я даўно застаўся б без кавалка хлеба — без працы. Бо як афіцыйны рэдактар я ўвесь час вымушаны мець справу з такой «творчай прадукцыяй», што многім і не снілася.

— У які момант у пісьменніка знікаюць амбіцыі стаць сусветнай зоркай, класікам? Што прыходзіць ім на змену? Ці быў у вас момант расчаравання ў юнацкіх марах і спадзевах?

— Вы лічыце, што такія амбіцыі знікаюць? Тады такому пісьменніку няма чаго рабіць у літаратуры. Хаця... У мяне асабіста даволі моцнае расчараванне ўзнікла пасля паездкі па Еўропе, «Літэкспрэсам»-2000, калі я зразумеў, якога кшталту літаратура і якія пісьменнікі там трэба. І неяк адразу Еўропа страціла для мяне сваю ранейшую прыцягальнасць.

— Неяк вы прыгадвалі Славаміра Адамовіча, разважаючы пра бяссэнсоўнасць эміграцыі. Чаму эміграцыя — не выйсце? Сёння з Беларусі з’язджаюць цэлымі натоўпамі, асабліва маладыя. Як вы да гэтага ставіцеся, ці лічыце, што магчыма застацца шчырым перад сабой, па добрай ахвоце пакінуўшы Беларусь? Ці можна сказаць, што, напрыклад, літаратар, які эміграваў, ужо назаўжды застанецца па-за тутэйшым кантэкстам? Ці гэта зусім неістотна — хто дзе жыве?

— Я разважаў не пра эміграцыю ўвогуле, а пра бессэнсоўнасць менавіта творчай эміграцыі. Згадаем таго ж Быкава, Някляева, Разанава... Многа ў творчым (ды і ў жыццёвым) плане дала ім эміграцыя? З іншага боку, калі ў чалавека няўрымслівы характар, такая цяга «к перемене мест» — на здароўе. Але гэта ўжо справа ў характары, а не ў творчасці.

— Калі вас разглядаюць як аб’ект для крытыкі, якія пачуцці гэта спараджае, ці «ўключаецца» самакрытык, як вы перажываеце рэдактуру?

— Ёсць некалькі крытыкаў, якіх я даўно не чытаю — ці пішуць яны пра мяне, ці пра сябе, ці пра кагось яшчэ. Раю іншым — вельмі дзейсная самаабарона. Рэдактуру перажываю хваравіта, сам не лезу ў творы іншых, за выключэннем пачаткоўцаў, і не хачу, каб лезлі ў маё. Ідэальны рэдактар той, хто, прачытаўшы твор, проста канстатуе, мастацкая гэта рэч, альбо не. Урэшце, аўтарскае прозвішча стаіць над тэкстам, а не рэдактарскае, і хай аўтар адказвае і за знаходкі, і за хібы.

— Якія пачуцці выклікала ў вас выданне аповесці «Нічые» ў кнізе? Здавалася б, прайшоў нейкі час пасьля яе напісання, і былі ўжо водгукі, і крытыка. Пасля таго, як твор прачыталі і перажылі літаратуразнаўцы і чытачы, ці мяняецца стан да яго? Ці была ўжо нейкая рэакцыя, водгук на гэтую кнігу?

— Мне было прыемна, і не толькі ад «Нічыіх», якіх я пры жыцці і ў думках не марыў выдаць кнігаю, але і ад таго, што змешчаны там раман «Рэвізія», важнейшы для мяне за «Нічыіх». Канечне, змяняюцца адносіны да твора пасля таго, як яго прачыталі іншыя; сам міжволі пачынаеш чытаць чужымі вачыма... Што да рэцэнзіі ці водгукаў на кнігу, пакуль не было аніякіх.

— Зараз вы самі рэдагуеце маладых. Ці шмат твораў, якія праз вашыя рукі праходзяць, можна назваць добрымі, якаснымі? Чым пераважна цікавіцца малады літаратар, які нясе свой першы рукапіс у «Маладосць»?

— Магу толькі адзначыць каласальнае, небывалае ў гісторыі беларускай літаратуры зніжэнне якасці твораў маладых. Практычна няма ніводнага граматычна (не кажучы стылёва) правільна пабудаванага сказа. І мне, пасля таго, як, бывае, тыдзень з такім апавяданне правалэндаешся і яно выйдзе ў друк, смешна потым чытаць ці чуць: «Які моцны дэбют... Вось бы ў каго павучыцца пісьменнікам сярэдняга пакалення...» А чым маладыя цікавяцца, на якія тэмы звычайна пішуць? Ды на тыя ж самыя, што і мы, і што да нас пісалі — пра нешчаслівае каханне.

— Ці прыходзяць у рэдакцыю адкрыта злыя лісты, што незадавальняе іх аўтараў?

— Прыходзяць ананімкі, прыходзяць злыя лісты, здараюцца злыя званкі, кшталту: «Чаму вы друкуеце гэтага, таго і трэцяга, а не мяне?» Тады я пытаю: «Колькі вам гадоў?» І ў 99 выпадках са 100 звычайна замінка, дыханне ў трубцы, і: «Якая розніца?» — «Колькі вам гадоў?» — настойваю я. — «Ну, семдзесят... Але ж я пішу на маладзёвыя тэмы!»

— Што зараз вы пішаце?

— Пішу, як я ў дзённіках яго называю, «паўаўтабіяграфічны» раман — «Мяжа» (першая частка выйдзе ў красавіцкім нумары «Полымя»). Неяк падлічыў, колькі пісьменнікаў не дажыло да сарака пяці гадоў, альбо адышлі на той свет невялікі плюс-мінус ад гэтай мяжы, і жахнуўся. І падумалася — калі дапаў я да такога ўзросту, нягледзячы ні на што, маючы ўсе шансы не дажыць, — дык, відаць, нездарма гэта, і, можа, у гэтым знак — жыць і пісаць далей не толькі за сябе, а і «за того парня»...