Мнение

Аляксей Дзермант. ЭТНАСФЕРА. Пяціхвілінка мінуўшчыны

 

Па беларускім сеціве прайшла хваля замілавання мультфільмам, створаным з ініцыятывы грамадскай кампаніі “Будзьма”, дзе за пяць з лішкам хвілінаў паказаныя асноўныя падзеі беларускай гісторыі. Захапленне і пераважная ўхвала гэтай анімацыі зразумелая – людзі зсумаваліся па рамантычных эмоцыях і публічных маніфестацыях блізкіх сімвалаў. Усё проста, ясна і нібы не было апошніх сямнаццаці гадоў.


Матывы стваральнікаў таксама відавочныя – данесці ў максімальна сціслай форме да як мага большай аўдыторыі “праўдзівае” разуменне гісторыі тутэйшай зямлі. Тут і нацыянальная сімволіка праходзіць праз вякі, і прыхаваная літоўскасць, і спрадвечны вораг на Ўсходзе. Мы з вамі ўсё гэта добра ведаем, маўляў, хай даведаюцца іншыя. Веды лішнімі не бываюць, пытанне ў іх якасці і тым, дзеля якой мэты яны выкарыстоўваюцца. Давайце разбяромся з гэтым, але пачнем з некалькіх сюжэтаў.

Зачын анімацыі міфалагічны – ад цмокаў да ваўкалакаў. На жаль, адзін з самых унікальных нашых міфаў – паданне пра паходжане беларусаў ад князя Бая быў цалкам праігнараваны, хаця падобнага падання няма ні ў каго з нашых суседзяў і для гэткага твору ён пасаваў бы проста ідэальна. Бадай, самая ўдалая ва ўсім мультфільме – “ваўкалацкая” тэма (неўры – Усяслаў Чарадзей – сон Гедыміна пра заснаванне Вільні), бо паказвае адметнасць нашай міфалогіі і звязвае ключавыя моманты даўняй гісторыі. А вось “паганская” тэма, як звычайна, не пазбегла карыкатурнасці (жудасныя стоды) і недасведчанасці (наяўнасць персанажаў “кабінетнай міфалогіі”, якіх нашыя продкі насамрэч ніколі не ведалі).

Ад міфалагічнага часу адразу адбываецца пераход да часу гістарычнага – заснавання Полацка і пачатку дзяржаўнасці. Між гэтымі часамі добра глядзеўся б фрагмент пра этнічныя пачаткі беларускага народу, у прыватнасці, колькі кадраў пра балта-славянскія дачыненні. Зразумела, што фармат вымагае шматлікіх спрашчэнняў, але не пакідае ўражанне, што прафесійнай гістарычнай кансультацыі ў аўтараў анімацыі ўсё-такі не было. Шматпакутнага Скарыну адправілі вучыцца толькі ў замежжа, створаны ў пачатку XX стагоддзя бела-чырвона-белы сцяг ужо лунае ў ВКЛаўскую эпоху дый вялікае пытанне, ці існавалі тады “беларусы”?

Няўдалай здаецца спроба замяніць стрэатыпныя характарыстыкі пра “памяркоўны”, “рахманы” беларускі народ азначэннем “шалёны”. Па-першае, незразумела чаму менавіта шалёны, дзе гэта бачна ў гісторыі, па-другое, само слова мае адмоўныя канатацыі і таму непрыдатнае для самаазначэння. Хутчэй за ўсё, яно не прыжывецца, а калі прыжывецца, то не прынясе ніякай карысці. У гэтым таксама бачна адсутнасць глыбокай прапрацоўкі такога важнага аспекту стваральнікамі анімацыі. Відаць, псіхалагічны партрэт беларуса канструяваўся імі адвольна, без уліку яго рэальных асаблівасцяў. Бо ж антрапалагічна і ментальна беларусы належаць да кола паўночнаеўрапейскіх народаў і маюць з імі многія супольныя псіхалачныя рысы, акурат тут і трэба было б шукаць больш трапных характарыстык. Напрыклад, беларусы – грунтоўны народ. Укарэнены ў сваёй зямлі, грунце, які падыходзіць да справы па-паўночнаму разважліва, нетаропка, без паўднёвай мітусні і лішніх эмоцый, няхутка загараецца, але доўга гарыць.

Агулам, гэтая анімацыя — добры прыклад для вывучэння не столькі нацыянальнай свядомасці, колькі свядомасці яго стваральнікаў. Відаць, нездарма ён заканчваецца на 1991 годзе і той вобраз мінуўшчыны, якія нам хацелі данесці, паходзіць недзе адтуль. У 1994 годзе ён сутыкнуўся з іншай рэальнасцю і не змог стаць паноўным. Гэты мультфільм – спроба своеасаблівага рэваншу, рэанімацыя мроі пра ўтульны нацыянальны хутар, дзе ўсе нарэшце ўсвядомяцца ды загавораць па-беларуску. Ці будзе яна паспяховай?

Час не стаіць на месцы, цалкам можа быць, што ў бліжэйшай будучыні стануць неактуальнымі самі “нацыяналістычныя” візіі гісторыі, а побач з імі паўстануць рэгіяналісцкія або неаімперскія праекты накшталт Еўрапейскага Саюзу, якія скасоўваць ранейшыя межы ды адкрываюць новыя (або добра забытыя старыя) перспектывы. Вельмі не хацелася б, каб мы зноў не былі да гэтага падрыхтаванымі праз замілаванне прыгожымі, але мала прыдатнымі сёння гістарычнымі міфамі.

Аляксей Дзермант. Філосаф, этнакультуролаг. Нарадзіўся ў 1979 годзе. Скончыў Акадэмію кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь, аспірантуру Інстытута філасофіі НАН Беларусі, выкладаў гісторыю палітычных ідэй Беларусі ў ЕГУ. Сябра Цэнтру этнакасмалогіі «KRYŬJA», рэдактар альманаху «DRUVIS». Сфера навуковых зацікаўленняў — беларуская і балцкая міфалогія, праблемы этнагенезу беларусаў, палітычная і этнічная гісторыя Беларусі, філасофія традыцыяналізму.

Меркаванні калумністаў могуць не супадаць з меркаваннем рэдакцыі. Запрашаем чытачоў абмяркоўваць артыкулы на форуме, прапаноўваць для ўдзелу ў праекце новых аўтараў або ўласныя матэрыялы.