Мнение

Вінцук Вячорка. МЭМУАРЫ. Шыбалет Садоўскага

 

Вінцу́к Вячо́рка. Беларускі палітык, грамадзкі дзяяч. Пры нараджэньні атрымаў імя Валянцін. Скончыў філялягічны факультэт БДУ (1983) і асьпірантуру Інстытуту мовазнаўства Акадэміі навук (1986). У канцы 1970-х стаў называць сябе Вінцук – як сьцьвярджае, паводле дыялектнай іменаслоўнай традыцыі. Працаваў у Менскім дзяржаўным пэдагагічным інстытуце, ад пачатку выкладаў у Беларускім гуманітарным ліцэі. Намесьнік галоўнага рэдактара часопіса «Спадчына». З 1979 году ў нацыянальна-дэмакратычным руху. Адзін са стваральнікаў “Майстроўні”, “Талакі”, Канфэдэрацыі беларускіх суполак. Легальна займаўся культурніцкай працай, падпольна - самвыдавецтвам, стварэньнем незалежніцкай палітычнай структуры. Першае затрыманьне – 13 чэрвеня 1984 году за пратэст супраць зносу будынку першай беларускай опэры (дзе цяпер – не на сваім месцы – гатэль “Эўропа”). У 1988 – сузаснавальнік Беларускага Народнага Фронту «Адраджэньне». У 1995—1999 гадах намесьнік старшыні БНФ. З 1999 па 2007 – старшыня Партыі БНФ і БНФ “Адраджэньне”. Ініцыятар сучаснага ўпарадкаваньня беларускага клясычнага правапісу. Валодае некалькімі эўрапейскімі мовамі. Мае 3 дзяцей — Радаславу, Ружану і Францішка. Франак Вячорка — моладзевы лідэр і грамадзкі дзяяч.

Даўно не дазваляў сабе задавальненьня ўзяць кнігу й прачытаць яе адным духам. Гэтым жа разам нават не пайшоў на сякія-такія каляааналітычныя зборкі, а чытаў Садоўскага «Мой шыбалет»¹ . Беручыся, не сумняваўся, што мецьму прыемныя гадзіны. Пётра Садоўскі – што ў вуснай, што ў пісьмовай форме свайго няўрымсьлівага бытаваньня – прымушае сябе слухаць і чуць, бо таленавіты, невераемна адукаваны, і цьвёрда ведаю, што трымаемся адных і тых самых базавых вартасьцяў.

Жанравую прыналежнасьць кнігі няхай вызначаюць літаратуразнаўцы. Аўтар акрэсьліў яе як «аўтабіяграфічныя арабэскі». Але кніга – як і сам Садоўскі: сынкрэтычная. Мэмуараў у ёй у лепшым разе траціна. Бо тут і філязофскія трактаты, і філялягічныя абразкі, і навукова-папулярная дый строга навуковая сацыя-, этна- й псыхалінгвістыка поруч з дыялекталёгіяй, і эканоміка, і дэтэктыўныя антыкарупцыйныя дасьледаваньні, і шмат што яшчэ. Бо такі і ёсьць Садоўскі –мовазнаўца, прамоўца й пэдагог, пісьменьнік, палітык, дыплямат і эканаміст. (І сьпявак, дарэчы; у бытнасьць першым у гісторыі незалежнай Рэспублікі Беларусі амбасадарам нават выпяяў у немцаў будынак для нашай амбасады.) Такі сабе чалавек Адраджэньня, здатны шырока глядзець на Беларусь, на сьвет, на любую зьяву. (Таму ён і старшынюе ў Аналітычнай камісіі БНФ.)

Гэтая кніга не магла зьявіцца не па-беларуску. І ня толькі з прычыны багацьця мовы. Бо ня толькі адлюстроўвае Беларусь, але й дастворвае яе. Як і праз учынкі. Дробязь, якая мне даспадобы: бракавала Пётру Садоўскаму аптымістычных, маршавых беларускіх песень. (Ён, і я зь ім згодны, лічыць, што «Мы выйдзем шчыльнымі радамі» найлепш пасуе на ролю нацыянальнага гімну.) Дык ён увёў у наш супольны ўжытак добра вядомай «Як служыў жа я у пана» – маршавы варыянт! Ды так лоўка, што ўсе дагэтуль перакананыя ў этнаграфічным паходжаньні апошняга.

Спадар Пётра прачула кажа пра Ластоўскага «Гісторыю беларускай (крыўскай) кнігі» – ня толькі пра зьмест, але і пра вокладку Дабужынскага, і пра дэтэктыўна-рамантычную гісторыю, як ён яе кансьпірацыйна атрымаў у спадчыну ад Міколы Лобана. Зьдзівіла, як падобна гэтая кніга апынулася ў мяне й паўзьдзейнічала на мяне. Мне таксама быў ананімны званок, потым абмен на двухтомнік Ахматавай, захапленьне вокладкай ды пахам – інакшай Беларусі… Потым я даў кнігу навапалачанам, якія на чале з Уладзем Арловам наладзілі яе капіяваньне – за што малайцы – і падчас трывогі дзеля магчымага ператрусу страцілі вокладку, што няправільна 

Калі я ўпершыню пабачыў Садоўскага на студэнцкай экскурсіі ў Інстытут мовазнаўства, ён адразу запомніўся. Несавецкім абліччам – барадаты ў асаблівых акулярах; неўласьцівай для тагачаснага гуманітара тэхнічнасьцяй – паказваў нам усялякія сэгмэнтатары маўленьня; выдатнаю моваю й шырынёй дыскурсу. Я сабе такім уяўляў Ластоўскага. І не выпадкова ўчора на прэзэнтацыі «Шыбалета» сказаў аўтару: вось быў і ёсьць для нас культавым слоўнік Ластоўскага, а дзе ж культавы слоўнік Садоўскага? Пагатоў у кнізе гатовага матэрыялу для слоўніка – як мурашак. Да таго ж яны з Ластоўскім землякі. Паабяцаў, што зробіць.

«Як я боўся з Саўмінам» – назва разьдзельчыку. Ясна, алюзія да Салжаніцына. Але якое слова! І цяпер яно будзе жыць ужо не як дыялектны рэлікт. Або выклічнік «ціхуці!» – і ён знайшоўся тут на сваім месцы. Пурыстычны набор заменаў «трампліну» – хочаш падгоп, хочаш прыганка. І г.д. бясконца.

Моўная адказнасьць Садоўскага – сьвядомая. «Мая генэрацыя – апошнія з магіканаў, хто яшчэ помніць тыя «ляндшафтныя паркі» нашай мовы. Мы яшчэ гулялі ў мову і тварылі яе, чэрпаючы з крыніц, што бруіліся побач» (с. 52). Гэта праўда: Пётра Садоўскі – жывы мост паміж тою моваю (якою містычны той казаў) і беларускаю моўнаю сучаснасьцяй. Дай Божа носьбітам літаратурнае мовы вучыцца ў Садоўскага знаць у мове сваё, а не хапацца за ўкраінізмы-палянізмы ў справядлівым імкненьні да кантрасту з расейшчынай.

Літаратуразнаўчыя назіраньні Пётры Садоўскага каштоўныя, акрамя ўсяго, таму, што ён, як сам кажа, «фактычна ня ведаў традыцыйнай савецкай інтэрпрэтацыі» твораў тых жа Купалы ці Коласа, а таму лягчэй адчуваў, што ж яны хацелі сказаць папраўдзе: далася ў знакі прафэсійная школа эўрапейскага філёляга-германіста. Ён калісьці мяне ўразіў якраз такім несавецкім прачытаньнем «Ляўкоўскага цыклю», я перачытаў, і пагадзіўся цалкам, і гэта была рэабілітацыя Купалы падсавецкага, але ня скоранага! У кнізе пра гэта ёсьць таксама.

Колькі гадоў таму Кучма выдаў кнігу «Україна – не Росія». Твор Садоўскага выконвае падобную ролю, але зусім нязмушана. Плынь нарацыі пранікае празь сьвядомасьць і пакідае ў ёй непераможныя вобразы: малая радзіма аўтара, цягам вякоў заселеная людзьмі, якіх яднае беларуская мова й традыцыя, хоць многія маюць самыя розныя эўрапейскія этнічныя карані; хто няздатны да такога паяднаньня, — чужак быў і чужак застаўся; беларуская працавітая aurea mediocritas² значна бліжэйшая да працоўнай этыкі эўрапейца, чымся да спадзеваў на «авось». Сам аўтар кажа, што гадоў да сарака ня быў нацыянальна сьведамы ў сёньняшнім сэнсе; пагатоў каштоўныя гэтыя сьведчаньні натуральнай, ад жыцьця, самаідэнтыфікацыі.

Цікавыя й новыя для мяне дэталі выбарчай барацьбы Пётры Садоўскага ў 1990 годзе. Ён перамог не каго-небудзь, а Аляксандра Мядзьведзя. Перамога была б немагчымая без шчасьлівага спалучэньня харызматычнай асабовасьці Садоўскага зь яго ўменьнем гаварыць зь людзьмі пра высокае праз штодзённае. Незаменная для палітыка якасьць. Рэкамэндую адпаведныя разьдзелы цяперашнім маладым палітыкам як падручнік – замест кепскіх перакладаў з ангельскай. А будзённыя праблемы Садоўскі ведае выдатна, ведае таксама, як круцяцца мэханізмы, што кіруюць сьветам і ўладнымі структурамі; дый у кнізе пры ўсёй яе адкрытасьці пакінуў некалькі інтрыгоўных недамовак.

Кніга добразычлівая. Зразумела, ёсьць і цяжкія, і змрочныя рэчы. Але пра ўсё і пра ўсіх – ня злосна. Нават калі не прымае чалавека ці яго ўчынкі. Што нават дзіўна на фоне чарады сьвежых мэмуараў пра нядаўнюю гісторыю, пісаных людзьмі з розных лягераў, але падобных міжсобку тым, што сам аўтар у белым, а астатнія – як у показцы пра цырк.

Кніга непыхлівая. Ані на кога аўтар ня гледзіць звысака, шчыры перад уласным сумленьнем. Жыцьцёвы абразок: дзеці хадзілі ўзімку ў школу на драўляных падэшвах, да якіх штокроку больш прыліпаў сьнег. І праз колькі часу яны мусілі счышчаць тыя «катурны»³ адмысловаю прыладаю – кіем з гакам. Я на прэзэнтацыі сказаў, што гэта выдатная мэтафара і што кніга – падручнік дэкатурнізацыі, за што аўтару дзякуй. Аказалася, Садоўскі такую мэтафару ў эпізод не ўкладаў, але што яна прачытваецца – згодны. Вось жа калі напісаны ў натхненьні тэкст спараджае алюзіі другога й трэцяга роўню – значыць, ён ёсьць сапраўднаю літаратураю.

Кніга мудрая й таму аптымістычная. У жыцьці й гісторыі было ўсякае, што навявала, як сам ён характарызуе – «блюзавы настрой (калі добраму чалавеку дрэнна)». Лёс, адлюстраваны ў кнізе, у сваю чаргу ёсьць адбіткам лёсу Беларусі. Кніга, як той добры матыль з аўтаравага дзяцінства, што залятае ў хату на Дзяды й сьведчыць, што былі, ёсьць і будзем вечна.

 

---

 

¹Пётра Садоўскі. Мой шыбалет. Аўтабіяграфічныя арабэскі. (Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе.) – Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2008. – 426 с.: іл.

²Залатая сярэдзіна (лац.).

³Катурны – абутак старажытнагрэцкіх актораў зь вельмі высокай падэшвай для наданьня постаці велічы.

Меркаванні калумністаў могуць не супадаць з меркаваннем рэдакцыі. Запрашаем чытачоў абмяркоўваць артыкулы на форуме, прапаноўваць для ўдзелу ў праекце новых аўтараў або ўласныя матэрыялы.