Мнение

Васіль Якавенка. МЕРКАВАННЕ. Мова – наша сумленне і моц!

Васіль Якавенка. Беларускі пісьменнік і грамадскі дзеяч, эколаг. Яго пяру належыць шэраг пранікнёных і бунтоўных кніг мастацкай публіцыстыкі – як “Крушэнне на ростані”, “Надлом”, “Прывіды Шанхая над Свіслаччу”; ён жа аўтар гістарычнага рамана “Надлом” і, як засведчылі знаўцы, небывалага для беларускай літаратуры панарамнага мастацкага твора – трылогіі “Пакутны век”. Кіраўнік ГА Беларускі сацыяльна-экалагічны саюз “Чарнобыль”, рэдактар адмысловага сайта “Мы – нацыя!”

У снежні 2011 года Ініцыятыва “Інстытут нацыянальнай памяці” (ІНП) прапанавала дзяржаўным органам абмеркаваць Дэкларацыю аб беларускай мове, нацыянальнай самаідэнтыфікацыі і самавызначэнні, праект якой намі быў распрацаваны. У ім адзначалася, што “тытульная мова дзяржавы, з'яўляючыся крыніцай патрыятызму, духоўна ўзбройвае народ і выступае надзейнай захавальніцай і абаронцай суверэнітэту краіны”; што, калі народ хоча захаваць і насіць сваё імя, захавацца сам, ён павінен абараняць родную мову, вывучаць і карыстацца ёю, а кіраўнікі розных галін улады, якія не забяспечваюць належных форм і сродкаў для выкладання і вывучэння тытульнай мовы дзяржавы (на ўсіх адпаведных стадыях) і не ўводзяць яе ў грамадскі ўжытак, нясуць наўмысную адказнасць за наўмыснае парушэнне законаў Рэспублікі Беларусь.

Дэкларацыя была разасланая на 25 адрасоў. Падчас гэтага ліставання быў фактычна праведзены своеасаблівы маніторынг адносін дзяржаўных асоб розных узроўняў да пытанняў лёсу беларускай мовы. Мы атрымалі лісты, якія пераконваюць, што Дэкларацыя ў цэлым успрынятая станоўча, сёй-той прыняў яе нават з удзячнасцю. “Мы падзяляем Вашы неабыякавыя адносіны да пытання выкарыстання беларускай мовы ў грамадстве”, — напісала, напрыклад, А.П.Морава, старшыня камісіі Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу Беларусі. “Як Вы і прасілі, мы накіравалі згаданы тэкст Дэкларацыі ва ўсе пастаянныя камісіі, з тым каб дэпутаты маглі пазнаёміцца з яго зместам”, — паведаміў У.М.Здановіч, старшыня адпаведнай камісіі Палаты прадстаўнікоў. “Бярэм пытанне выкарыстання беларускай мовы ў краіне пад асаблівую ўвагу. Прапановы будуць дадаткова прааналізаваны і выкарыстаны з улікам дзеючага заканадаўства і паўнамоцтваў міністэрства”, — паабяцаў Т.І.Стружэцкі, намеснік Міністра культуры. “Больш надзейным, чым адміністрацыйны рэсурс, нам уяўляецца шлях грамадскіх ініцыятыў, накіраваных на падтрымку і папулярызацыю нацыянальных каштоўнасцяў, у тым ліку і беларускай мовы, найперш сярод маладога пакалення”, — прызнаў К.А.Сумар, старшыня Брэсцкага аблвыканкама. А вось К.М.Бандарэнка, рэктар Магілёўскага дзяржуніверсітэта, у сваіх грунтоўных разважаннях на першае месца паставіў дзяржаўную ініцыятыву і падтрымку. “Затым, – дадаў ён, – не меншую ролю павінна адыгрываць у выпраўленні становішча з беларускай мовай самая шырокая грамадскасць, без падтрымкі якой любая ініцыятыва зверху асуджана на правал”.

Пры разглядзе адказаў на Дэкларацыю ІНП заўважана тэндэнцыя: чым ніжэй па службовай лесвіцы дакумент спускаўся, тым больш рашуча службовыя асобы хаваліся за законы, як за шчыты, і сцвярджалі з пафасам: “Грамадзянам гарантавана даступнасць навучання як на беларускай, так і на рускай мовах” (В.У.Рудзікава, Мінгарвыканкам, Д.А.Чумакоў, Гомельскі аблвыканкам, У.У.Цярэнцьеў, Віцебскі аблвыканкам). У лепшым выпадку яны больш ці менш адказна тлумачылі, што маюць рабіць для паляпшэння сітуацыі з выкарыстаннем беларускай мовы (Г.Б.Давыдзька, Нацыянальная Дзяржтэлерадыёкампанія, П.К.Скрабко, Гродзенскі аблвыканкам і тая ж спадарыня В.У.Рудзікава, Мінск). Да іх далучаецца таксама і К.С.Фарыно, намеснік Міністра адукацыі: ён зазначыў, што “установы агульнай сярэдняй адукацыі сёння фактычна выступаюць у якасці адзінага дзяржаўнага інстытута, які падтрымлівае беларускамоўную кампетэнцыю нашага грамадства”.

Красамоўны і паказальны факт!.. Як заўжды, у аптымістычным, калі не сказаць фанфаронскім стылі дасылаецца нам справаздача пра напружаны клопат адукатараў аб беларускай мове. Але, на вялікі жаль, у лісце няма ні аналітыкі катастрафічнага яе становішча, ні трывогі за найвялікшую нацыянальную каштоўнасць.

Асобна працытую ліст, падпісаны У.У.Матусевічам, намеснікам Міністра інфармацыі: “Міністэрства не можа пагадзіцца з аўтарамі дасланай Вамі дэкларацыі”. Чаму ж? Без тлумачэнняў… І далей ідзе размова пра істотную падтрымку развіццю беларускіх друкаваных выданняў, газет і часопісаў, кнігавыдавецкай справы, паведамляецца, што вядзецца падрыхтоўка “Тлумачальнага слоўніка беларускай літаратурнай мовы”, называюцца лічбы выдаткаў. Тлумачыцца, чаму (з-за мізэрнай колькасці падпісчыкаў і дзеля эканоміі фінансаў) згорнуты выпуск газеты “Раніца” і часопіса “Бярозка”. Газета “Раніца”, як вядома, далучана да газеты “Переходный возраст”, а “Бярозка” – да часопіса “Маладосць”.

Калі быць прасякнутым чыстай бухгалтэрыяй, пазіцыю Міністэрства інфармацыі няцяжка зразумець. Аднак нельга абыходзіць увагай той факт, што, пры існуючых адносінах дзяржавы да мовы і самаіндэнтыфікацыі, тэндэнцыя да зніжэння падпісчыкаў на беларускамоўныя выданні будзе захоўвацца і неўзабаве дойдзе чарга і да часопіса “Маладосць” — яго далучаць да “Полымя”, а “Полымя” потым — да “Беларускай думкі”, дзе ўжо не будзе ні маладосці, ні агню, ні думкі.

Мне прыгадваецца выказванне беларускага філосафа і культуролага М.І.Крукоўскага акурат па нашай тэме: “У цяпероашнія часы культура, кiнутая ў абставiны рыначнай стыхii, аказваецца вымушанай, каб неяк выжыць, адмовiцца ад любых iдэалаў увогуле i пераарыентавацца на банальныя, вульгарна спажывецкiя матэрыяльныя iнтарэсы”. Усё так, і хіба не пацвярджэнне таму ліст Міністэрства інфармацыі? Пры падобных прыярытэтах і парадку рэчаў у дзяржаве адхіляюцца не толькі Дэкларацыя пра мову, але і мова, самаідэнтыфікацыя, самавызначэнне – сам дух пракаветнай зямлі. Адно калі тут на нечым з’эканоміш, то страціш у адваротнай прапорцыі – усё: і народ, і нацыю!

Не-не, пры агульным разуменні ролі і вартасцей беларускай мовы ў краіне і спробах грамадскасці штосьці змяніць, у свядомасць лёсавызначальнага і распарадчага кола (зрэшты, як і выканаўцаў некаторых дзяржаўных структур), пакуль не ўвайшло галоўнае: нацыянальная, альбо тытульная мова дзяржавы – прэрагатыва самой дзяржавы, яе клопат, яе сумленне і моц!

На гэтым нікому спыняцца няможна!