Казахстану ўдалося рэанімаваць Паўночны Арал

Казахстан сумесна з міжнароднымі фінансавымі інстытутамі ўзяўся за прадухіленне адной з найбуйнейшых экалагічных катастроф сучаснасці — гібелі Аральскага мора. І гэта пры тым, што краіна практычна не мае ўласных крыніц вады і цалкам залежыць ад трансгранічных рэк.

Фота: lifeglobe.net

Праблема высыхання Аральскага мора стаіць перад эколагамі планеты гэтак жа востра, як і праблема вырубкі лясоў Амазонкі. За апошнія 30 гадоў Арал зменшыўся да 10% ад сваіх ранейшых памераў. Соль з высахлага дна мора разносіцца не толькі па рэгіёне, але і па ўсёй планеце, уключаючы Антарктыду і Паўночны полюс. І мае ўплыў на раставанне вечных ільдоў.

Дзяржавы Цэнтральнай Азіі на працягу апошніх гадоў спрабуюць змагацца з праблемай. У 1993 годзе быў нават створаны Міжнародны фонд выратавання Арала (МФСА), да якога падключыліся міжнародныя інстытуты. Усяго на выратаванне мора за гэтыя гады было накіравана каля 10 мільярдаў долараў ЗША. Аднак краіны — удзельніцы МФСА па-рознаму распарадзіліся грашыма. Сёння фактычна толькі адна краіна — Казахстан — прыкладае практычныя намаганні па рашэнні гэтай глабальнай экалагічнай праблемы.

Мора цяпер як бы падзеленае на два сектары — Вялікі (Паўднёвы) і Малы (Паўночны). Першы знаходзіцца на тэрыторыі Узбекістана і сілкуецца водамі адной з найбуйнейшых рэк рэгіёна Амудар'і, другі — на тэрыторыі Казахстана і папаўняецца водамі іншай буйной ракі — Сырдар'і. Апошняя працякае таксама праз тэрыторыю Узбекістана, Туркменістана і Таджыкістана, і яе воды актыўна выкарыстоўваюцца для сельскай гаспадаркі гэтых краін. Уласна, менавіта арашанае земляробства стала асноўнай прычынай абмялення Арала.

У пачатку 1990-х гадоў, гэта значыць з моманту пачатку функцыянавання МФСА, Казахстан распачаў шэраг эфектыўных мер. Была збудаваная земляная дамба — з тым, каб перашкаджаць адтоку вады на поўдзень, дзе яна дарма гублялася з-за выпарэння. Нягледзячы на тое што ў выніку катастрафічнага прарыву ў красавіку 1999 года дамба была разбураная, зробленая спроба паказала прынцыповую магчымасць падняць узровень вады і паменшыць яе салёнасць.

Праз пару гадоў да праекта далучыўся Сусветны банк, выдаткаваўшы 85 мільёнаў долараў на будаўніцтва Кокаральскай плаціны (праект быў рэалізаваны да канца 2005 года). Бетонная плаціна даўжынёй 13 км і вышынёй 6 метраў абсталяваная гідратэхнічнай засаўкай для рэгулявання пропуску вады з Паўночнай часткі мора ў Паўднёвую.

З будаўніцтвам Кокаральскай плаціны толькі за год узровень вады ў Малым Арале
падняўся з 40 да 42 метраў вышэй за ўзровень сусветнага акіяна.  Фота: eurasianet.org

Гэта значыць, Казахстан фактычна ператварыў Паўночны Арал у замкнёнае возера, напаўняючы яго вадой з уласных крыніц. У выніку толькі за адзін год узровень вады ў Малым Арале падняўся з 40 да 42 метраў вышэй за ўзровень сусветнага акіяна. Плошча воднай паверхні павялічылася на 18%, а салёнасць вады, пачаўшы прыкладна з 20 г/л, пастаянна зніжалася і сёння складае ўжо менш за 10 г/л (да абмялення салёнасць не перавышала 3 г/л). З вяртаннем вады пачало аднаўляцца і жыццё насельніцтва ў прылеглым рэгіёне. Аднавіўся рыбны промысел. Значна палепшылася і экалогія прылеглых раёнаў.

Разам з тым сцёкі вады Амудар'і ў Вялікі Арал працягваюць зніжацца. Сёння на арашэнне палёў ідзе 92% забору вады з ракі. Гэта значыць, да Вялікага (Паўднёвага) Арала вада практычна не даходзіць. І ён папаўняецца выключна невялікімі скідамі ў яго вады з Паўночнай, казахстанскай, часткі мора. Больш за тое, у адрозненне ад Казахстана, які актыўна працуе над укараненнем кропельнага арашэння і іншых водазберагальных тэхналогій у сельскай гаспадарцы, ні Узбекістан, ні Туркменістан, ні Таджыкістан крокаў у гэтым кірунку не робяць. Можна было б значна ўдасканаліць існуючыя арашальныя каналы: многія з іх уяўляюць сабой звычайныя траншэі, праз сценкі якіх прасочваецца і сыходзіць у пясок велізарная колькасць вады. Мадэрнізацыя ўсёй сістэмы арашэння дапамагла б штогод эканоміць каля 12 куб. км вады. Аднак гэта дарагі праект — каля 16 млрд. долараў. Такіх грошай у краін, па эканоміках якіх таксама сур'ёзна ўдарыў крызіс, цяпер няма.

Акрамя таго, Узбекістан і Туркменістан працягваюць павялічваць аб'ёмы сельгасугоддзяў, якія займае вільгацелюбівы бавоўнік. Што таксама негатыўна адбіваецца на ўзроўні вады ў рацэ.

Прэзідэнт Узбекістана Іслам Карымаў, выступаючы на сустрэчы кіраўнікоў дзяржаў — заснавальнікаў Міжнароднага фонду выратавання Арала, заявіў аб тым, што выратаваць Аральскае мора "наўрад ці практычна магчыма". І прапанаваў накіроўваць сродкі фонду і міжнародных донараў не на выратаванне мора, а на "пераадоленне наступстваў высыхання Арала". Гэта значыць, прапанаваў лячыць не хваробу, а яе сімптомы.

Адной з прапаноў было стварэнне міні-азёр з рэшткаў вады і масавая пасадка дрэў на высахлым дне Арала. А таксама забеспячэнне пітной вадой мясцовага насельніцтва і абуладкаванне камунальных і лячэбных устаноў прыборамі па абеззаражванні вады, пераабсталяванне водазаборных збудаванняў хларатарнымі ўстаноўкамі і іншае.

У 2015 годзе ўрад Узбекістана заявіў пра выдзяленне 4,3 млрд долараў на бліжэйшыя чатыры гады для змякчэння наступстваў катастрофы Аральскага мора, а таксама аднаўлення і сацыяльна-эканамічнага развіцця ўзбекскай часткі Прыаралля.

Але казахстанская частка мора і сёння актыўна напаўняецца. Гэтаму спрыяе цэлы шэраг праектаў, якія рэалізуе Казахстан, у тым ліку па ачыстцы рэчышча ракі Сырдар'і. Паводле прагнозаў экспертаў, пры захаванні нават бягучых аб'ёмаў паступлення вады ў Арал паўночная частка Аральскага мора можа цалкам аднавіцца ўжо ў найбліжэйшыя 10-15 гадоў. Адначасова з запаўненнем мора Казахстан вядзе працу па аднаўленні азёрных сістэм у нізоўях Сырдар'і, што спрыяе і прытоку крынічных (грунтовых) вод у мора.

Аднак для поўнай рэанімацыі Паўночнай часткі мора патрабуецца не толькі паступленне вады, але і пашырэнне Кокаральскай плаціны — для павелічэння акумулюючай ёмістасці Паўночнага Аральскага мора, а таксама каб не дапусціць росту страт аб'ёмаў вады з-за сцёку ў яго Паўднёвую частку. Прыкладаць намаганні па аднаўленні якой Ташкент, Ашхабад і Душанбэ не маюць намеру. Для рэалізацыі плана па аднаўленні Паўночнай часткі Аральскага мора — Малога Арала — Казахстан разлічвае на дапамогу сусветных фінансавых донараў. У першую чаргу Сусветнага банка.

Рэанімацыя экасістэмы Малога Арала за кошт намаганняў Казахстана і міжнародных фінансавых інстытутаў не толькі мінімізуе наступствы экалагічнай катастрофы, але і дазволіць у будучыні выкарыстоўваць назапашаныя рэсурсы і вопыт для аднаўлення воднай сістэмы ўсяго рэгіёна.